Badania nad nazewnictwem szczytów i przełęczy w Paśmie Brzanki właśnie zostały opublikowane w „Pracach i Studiach Geograficznych”. Cieszę się, że przewodnik „Jej wysokość Brzanka” został zauważony, a autorzy odnieśli się do treści w nim zawartych.

NAZWY SZCZYTÓW W GŁÓWNYM GRZBIECIE PASMA BRZANKI
NA POGÓRZU CIĘŻKOWICKIM.

Prace i Studia Geograficzne ISSN: 0208-4589; ISSN (online): 2543-7313 2019, t. 64.1, ss. 7-20

Marcin Wojciech SOLARZ Uniwersytet Warszawski Wydział Geografii i Studiów Regionalnych e-mail: [email protected]
Rafał KROCZAK Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie Instytut Geografii e-mail: [email protected]

Fragmenty, w których powoływano się przewodnik Jej wysokość Brzanka.
Nazwa Miedzoń, w formie Międzoń, w wydawnictwach turystycznych i kartograficznych pojawiła się późno, dopiero przypuszczalnie w 2014 roku dzięki Piotrowi Firlejowi (Firlej 2014; mapa Jej wysokość Brzanka). Została zaczerpnięta przez niego od innego regionalisty – Józefa Kozioła. Ten ostatni wskazuje w korespondencji z jednym z autorów artykułu, że zetknął się z nią po raz pierwszy w latach pięćdziesiątych XX wieku w rozmowie ze starszym mieszkańcem pobliskiej wsi. Nazwa wydobyta z zapomnienia przez regionalistów została zapewne zniekształcona albo przez lokalnego informatora i/lub jego środowisko, albo później przez krajoznawców z formy Miedzoń, która pochodzi od rzeczownika „miedza” oznaczającego granicę między polami (Boryś 2005, s. 323). Zniekształcenie mogło wiązać się z lokalną wymową słowa „miedza” (zob. „międza” u Boryś 2005, s. 323). Miedzoń zatem to góra, która jest miedzą, granicą lub na której przebiega miedza (granica) lub miedze (granice). Wyjaśnienie to jest bardzo prawdopodobne, bo nie tylko może odnosić się do granic dzielących fragmenty lasu należące do różnych właścicieli, ale też Miedzoń położony jest w linii głównego grzbietu dzielącego doliny Rostówki i Szwedki, a zatem i położone w nich miejscowości…

Określenie Dobrocin jako nazwa szczytu pojawiło się w okresie powojennym przynajmniej w trzech publikacjach – w monografii wsi Ołpiny (Solarz [1970] 1996, s. 123) oraz w dwóch przewodnikach (Kłos 1969, s. 308; Firlej 2014, s. 20).
A zatem, jak wskazano wyżej, kwerenda źródłowa ujawniła trzy konkurujące ze sobą nazwy – Dobrotyn (o najstarszej metryce, powszechnie używany do pierwszej połowy XX wieku), Dobrocin (sporadycznie używany jako oronim, przynajmniej od okresu międzywojennego przede wszystkim funkcjonujący jako nazwa części wsi) oraz Kamionkę (oronim, który wyparł z map Dobrotyn). Dobrocin jest formą wykształconą z określenia Dobrotyn wskutek procesu palatalizacji. „Konflikt przestrzenny” między Dobrocinem a Kamionką można z kolei łatwo rozwiązać, zresztą w zgodzie z warunkami terenowymi i źródłami. Analizowana kulminacja posiada dwa wierzchołki – niższy od północy (502 m n.p.m.) i wyższy od południa (513 m n.p.m.). O ile S. Kłos (1969, s. 308) wskazywał, iż obie nazwy są względem siebie alternatywne i określają ten sam wierzchołek (nazwa Dobrocin jest jednak u niego określeniem dodatkowym), o tyle P. Firlej (2014, s. 20) słusznie rozróżnia oba szczyty, zwraca uwagę na ich różną wysokość i przywołuje w sposób zupełnie równorzędny obie nazwy (Kamionka to niższy wierzchołek – 502 m n.p.m., a Dobrocin wyższy – 513 m n.p.m.; nie pokazuje jednak ich razem na mapie dołączonej do przewodnika).

Ponadto w artykule na szczególną uwagę zasługuje fragment dotyczący pochodzenia nazwy szczytu Brzanka.

Nazwa Brzanka została po raz pierwszy zapisana na mapach Reymanna i Kummersberga w 1855 roku. W monografii wsi Ołpiny została zanotowana dla tego szczytu alternatywna nazwa – Ratówki (Solarz [1970] 1996, s. 123), wydaje się, że błędnie, dziś raczej nieużywana (nazwą tą określa się obecnie jeden z przysiółków Jodłówki Tuchowskiej położony w pobliżu Brzanki; położenie opisywanego szczytu w granicach lub ewentualnie w bezpośrednim sąsiedztwie tego dobrze rozpoznawalnego (ze względów krajobrazowych) przysiółka sugeruje możliwość posługiwania się ojkonimem w celu lokalizacji opisywanej kulminacji). Omawiany oronim pochodzi od nazwy gatunku wieloletniej trawy – tymotki łąkowej (Phleum pratense L.), zwanej inaczej brzanką pastewną. Gatunek ten pospolity jest w całej Polsce, a w górach występuje do piętra regla górnego. Jest to jedna z najcenniejszych traw pastewnych (Nawara 2015, s. 44). „Dokumentacja do utworzenia Parku Krajobrazowego Pasma Brzanki” (1994, s. 40) podaje informację, że pośród roślin tworzących łąki na obszarze Żurowej i Swoszowej (wsie w Paśmie Brzanki) tymotka łąkowa ma znaczny udział. Warto zauważyć, iż podobną nazwą – Brzanówka – określa się jedną z polan tatrzańskich (choć także las w pobliżu tej polany) (Radwańska-Paryska, Paryski 1995, s. 115; Paryski 1963, s. 123). Pochodzenie określenia szczytu od nazwy rośliny łąkowej sugeruje, że w przeszłości, obecnie porośnięta lasem, Brzanka została wylesiona i była wykorzystywana jako pastwisko (zob. też niżej Pasia). Taką genezę analizowanej nazwy uwiarygadniają także widoczne już na mapie Miega z XVIII wieku rozległe wylesienia wzdłuż głównego grzbietu Pasma Brzanki, w tym jedno w pobliżu Brzanki. W literaturze regionalistycznej i turystycznej nazwa Brzanka kojarzona jest jednak z gatunkami ryb słodkowodnych z rodziny karpiowatych (brzanka, brzana), występującymi w dorzeczu górnej Wisły. Stąd oronim próbuje tłumaczyć się przeniesieniem nazwy ryby na szczyt, co miałoby być uzasadnione faktem ich występowania w potokach wypływających spod tej góry (Cieśla 2003, s. 120). Taka motywacja nazwy szczytu nie wydaje się jednak szczególnie wiarygodna i przypuszczalnie wynika z faktu, że nazwa ryby była jedynym słowem podobnym do omawianego oronimu, które było znane autorom podejmującym się zadania wytłumaczenia jego pochodzenia i znaczenia. Inna możliwa motywacja nazwy Brzanka wiąże się z apelatywem debrza, oznaczającym w ujęciu geograficznym głębokie rozcięcia podłoża w kształcie litery V, o niewyrównanym profilu podłużnym i dużym spadku, znajdujące się powyżej lejów źródłowych (czyli w sąsiedztwie szczytu), w terenie porośniętym lasem (Klimaszewski 1981, s. 292). Takie rozwiązanie podpowiada analiza nazwy wsi Brzyna (Brzana w zapisie z 1468 roku) przeprowadzona przez E. Pawłowskiego (1971, s. 19). W nawiązaniu do niej można postawić hipotezę, iż oronim Brzanka wyrósł z nazwy przymiotnikowej *dbrzana góra. W tym świetle zatem, Brzanka to, jak w rzeczywistości, góra porośnięta lasem, porozcinana głębokimi, charakteryzującymi się stromymi zboczami i dużym spadkiem (małymi, wąskimi) dolinami potoków. Niemniej jest to cecha charakterystyczna dla szczytów całego Pasma Brzanki, stąd ta motywacja wydaje się mniej prawdopodobna. Na józefińskiej mapie topograficznej z lat 1779-1783 jednym z dwóch zanotowanych oronimów w Paśmie Brzanki jest Kolonezka [Koloneska b(erg)]. W polskiej edycji mapy Miega z 2016 roku Kolonezka została błędnie zidentyfikowana jako Kozłówki. Nazwa Kozłówki faktycznie występuje na tym obszarze, ale na określenie jednego z przysiółków Jodłówki Tuchowskiej (oznaczanego na mapach od XIX wieku na zboczach Miedzonia i w pobliżu potoku Rostówka), położonego na południowy zachód od Brzanki, w zupełnie innym miejscu niż oznaczona na mapie Miega osada Kolenzka, zlokalizowana na północnych stokach pasma. Nazwa Kolonezka prawidłowo powinna być odczytana jako Kielanowice, dokładniej Kielanowice Górne. Dzisiejsza dzielnica miasta Tuchów, w przeszłości niezależna wieś (lub wsie), rozciągała się dawniej od doliny Szwedki aż po grzbiet Pasma Brzanki, dzieląc się na Kielanowice Dolne (na mapie Miega Kilanowiz) i Górne (tamże Kolonezka i pokrewne formy). Obecnie tereny Kielanowic Górnych wchodzą w skład wsi Burzyn i Bistuszowa (Kowalik 2008: 10), a nazwa ta uległa zatarciu. Z kolei Kielanowice Dolne (zapewne w konsekwencji powyższego) „utraciły” przymiotnik i są określane po prostu jako Kielanowice. Jeszcze na mapie wojskowej z lat 1861-1864 można dostrzec i Kielanowice Dolne, i Kielanowice Górne. Summa summarum kartografowie austriaccy przypuszczalnie popełnili błąd, wynikający zapewne z nieznajomości języka i/lub niestaranności, przypisując dwie różne nazwy (Kolonezka vs. Kilanowiz) dwóm osadom (ewentualnie dwóm częściom tej samej wsi), których pierwszy człon nazwy był identyczny (Kielanowice Górne vs. Kielanowice Dolne). Z kolei brak analizy geograficznej spowodował, że polscy redaktorzy edycji mapy Miega „rozwinęli” błąd XVIII-wiecznych kartografów (Kielanowice Górne w Kozłówki). Wydaje się także możliwe, że autorzy austriaccy zrozumieli opacznie również przymiotnikowy człon nazwy Kielanowice Górne (Górne – góra – berg), traktując go jako określenie rodzaju obiektu fizycznogeograficznego, którego dotyczyła nazwa Kielanowice (Kolonezka/Koloneska). Stąd zrodziłaby się nazwa szczytu Kielanowice (Koloneska) berg zaznaczonego w linii głównego grzbietu Pasma Brzanki, gdzie biegły południowe granice Kielanowic Górnych (możliwe jednak, że błąd ten pojawił się dopiero w trakcie wykonywania kopii mapy i wynikał z innych przyczyn, na przykład był skutkiem błędnej interpretacji oryginalnego arkusza mapy przez kopistę). Last but not least wydaje się, niezależnie od możliwych pomyłek i niedokładności nazewniczych, kartograficznych i geograficznych, że pojawienie się nazwy górskiej Koloneska w linii głównego grzbietu Pasma Brzanki w XVIII wieku świadczy o jego wybitności na tle pogórza i uznaniu potrzeby nazwania jego najwyższego szczytu (o ile Koloneska w intencji austriackich kartografów faktycznie była oronimem, bo litera „b” odpowiadająca niemieckiemu słowu berg pojawiła się dopiero na kopii mapy, nie zaś na jej oryginalnym arkuszu sporządzonym w terenie). Z drugiej strony jednak lokalizacja szczytu Koloneska na mapie Miega odpowiada polanie Morgi, podczas gdy Brzanka położona jest bardziej na wschód. A zatem wydaje się, że najprawdopodobniej Koloneska nie jest oronimem, a na pewno nie można jej uznać za alternatywną nazwę Brzanki.

Przeczytaj cały artykuł:
http://wgsr.uw.edu.pl/wgsr/wp-content/uploads/2019/02/01_Solarz_M_Korczak_R_26-01-2019-1.pdf